معرفت از دیدگاه عین القضات

عین القضات معرفت را دانشی می داند که از سوی خداوند بر دلِ عارفان تقوی پیشه و در طوری ورای عقل افاضه می شود. با وجود این، عقل و علوم مکتسب توسط آن، برای آدمی و به عنوان مقدمه ای در قابلیت یافتن برای دریافت معرفت ضرورت دارند. از نظر وی ارتباط عقل با طور ورای عقل مانند ارتباط نفس و بدن است و از این رو عقلِ غیرعارفان که به طور ورای عقل متصل نیست، با خودبینی و خودرأیی رو به فساد می رود، همچنان که بدن بدونِ نفس، فاسد می شود. با عقل است که علوم ظاهری کسب می شود؛ علومی که تنها در این دنیا مفید است. اما چشم باطنی موجب حصول معرفت می شود؛ معرفتی که خود، موجب سعادت اخروی انسان است. از نظر عین القضات معرفت به نفس، موجب سعادت می شود. معرفتِ نفس با حس و عقل، به دست نمی آید، بلکه به بصیرت احتیاج دارد؛ زیرا بصیرت وسیلۀ کسب معرفت حقیقی؛ یعنی معرفتِ به خداوند است، که آن هم از طریقِ معرفت نفس به دست می آید. البته مقصود از معرفت نفس، معرفتِ دل است که حقیقت آدمی است.